Πολλές οι αιτίες των κάκιστων επιδόσεων της χώρας. Οι κυριότερες είναι η πολιτική απροθυμία, η κακή εφαρμογή των νόμων, η έλλειψη πόρων και τεχνογνωσίας στην τοπική αυτοδιοίκηση, η ελάχιστη ενημέρωση των πολιτών και η παγιωμένη διαφθορά.

Τη δυστοκία στη διαχείριση των αποβλήτων στην Ελλάδα έχουν διαπιστώσει ο Συνήγορος του Πολίτη (ΣτΠ) και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το 2020 ο Συνήγορος του Πολίτη εξέδωσε ειδική έκθεση για τη διαχείριση των αποβλήτων στην Ελλάδα, στην οποία επισημαίνει τα πολλά λάθη που έχουν συσσωρευτεί με κυριότερα την καθυστέρηση στη χωριστή συλλογή, την αδυναμία των δήμων να εφαρμόσουν ολοκληρωμένα σχέδια για την ανακύκλωση, την μη-τήρηση των περιβαλλοντικών όρων σε έργα διαχείρισης στερεών αποβλήτων και ανακύκλωσης, την ανυπαρξία ελέγχου και την ανοχή των αρμόδιων αρχών σε παρανομίες. 

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει αποστείλει δυο έγκαιρες ειδοποιήσεις στην Ελλάδα, το 2018 και το 2023, καθώς και μια προειδοποιητική επιστολή το 2021, όλες σχετικά με την αποτυχία στη διαχείριση των αποβλήτων. Η Γενική Διεύθυνση Περιφερειακής Πολιτικής και Αστικής Ανάπτυξης της ΕΕ (DG Regio) έχει επίσης επισημάνει, με σχετική επιστολή το 2020, τα λάθη στον σχεδιασμό του προγράμματος διαχείρισης αποβλήτων στην Πελοπόννησο το οποίο θεωρεί υπερδιαστασιολογημένο.

Αντί να συνειδητοποιήσουμε το πρόβλημα και να αλλάξουμε ρότα, φαίνεται πως εξακολουθούμε να βαδίζουμε προς την ίδια λάθος κατεύθυνση. Το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων (ΕΣΔΑ) που εκδόθηκε το 2020 και αναθεωρήθηκε εν μέρει το 2023, δίνει σχεδόν αποκλειστική έμφαση στα κατώτερα στάδια της ιεραρχίας διαχείρισης των αποβλήτων, καθώς εισάγει την καύση απορριμμάτων σαν βασική μέθοδο διαχείρισης και προβλέπει τη δημιουργία δεκάδων Μονάδων Επεξεργασίας Αποβλήτων (ΜΕΑ), οι οποίες  απαιτούν εγγυημένες ποσότητες και μακροχρόνια συμβόλαια, πράγμα που απειλεί να καθηλώσει τη διαχείριση των αποβλήτων σε αναποτελεσματικές μεθόδους.

Κι όλα αυτά την ίδια στιγμή που το εθνικό σχέδιο πρόληψης παραγωγής αποβλήτων παραμένει στα χαρτιά και ο καφέ κάδος δεν αποδίδει παρότι έχουν δαπανηθεί πολλοί χρηματικοί πόροι, ενώ χρήσιμα εργαλεία, όπως το Πληρώνω Όσο Πετάω (ΠοΠ) δεν έχουν εφαρμοστεί ακόμα, παρότι έχουν νομοθετηθεί.

Τα προβλήματα είναι πολλά και δομικά, όμως το WWF Ελλάς πιστεύει ακράδαντα ότι η Ελλάδα είναι σε θέση να δημιουργήσει ένα βιώσιμο σύστημα διαχείρισης και να  προλάβει το τρένο της κυκλικής οικονομίας, προσφέροντας ανεκτίμητες υπηρεσίες στην οικονομία, στην κοινωνία, στο περιβάλλον, αρκεί να τηρήσουμε την ιεραρχία διαχείρισης των αποβλήτων.

Υπό αυτό το πρίσμα, το WWF Ελλάς καταθέτει μια συνολική πρόταση για τη διαχείριση των αστικών απορριμμάτων στην Ελλάδα. Με την υλοποίηση των προτεινόμενων πολιτικών και παρεμβάσεων η Ελλάδα μπορεί να πιάσει τους ευρωπαϊκούς της στόχους και να γίνει μια χώρα πρότυπο.  

Σύμφωνα με τις προτάσεις που το WWF Ελλάς κατέθεσε στην Πολιτεία, η Ελλάδα μπορεί ως το 2040:

• Να μειώσει τα απορρίμματά της κατά 35%
• Να περιορίσει τη σπατάλη τροφίμων κατά 50%
• Να οδηγεί σε ανακύκλωση το 90% των απορριμμάτων της
• Να θάβει μόλις το 8% των παραγόμενων απορριμμάτων
• Να εξοικονομήσει τουλάχιστον 1-1,5 δισεκατομμύρια ευρώ στη διαχείριση των απορριμμάτων

Τα σημαντικότερα μέτρα που πρέπει να εφαρμοστούν:

• Πληρώνω όσο Πετάω – για να πληρώνουμε ανάλογα με τις ποσότητες που πετάμε και όχι με τα τετραγωνικά του σπιτιού μας.
• Χωριστή συλλογή των αποβλήτων τροφίμων – κυρίως με διαλογή «πόρτα-πόρτα» όπως συμβαίνει σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
• Σταδιακή κατάργηση του πράσινου κάδου και σε δεύτερο στάδιο του μπλε κάδου – ώστε να υπάρχουν χωριστά ρεύματα για τα ανακυκλώσιμα υλικά.
• Αποτελεσματικά και διαφανή συστήματα ανακύκλωσης – όπου οι επιχειρήσεις θα αναλάβουν το πραγματικό κόστος των απορριμμάτων τους. 
• Ανάπτυξη κινήτρων και χρηματοδοτήσεων για την επαναχρησιμοποίηση – ώστε να αναπτυχθούν νέα προϊόντα και υπηρεσίες.
• Παροχή κατάρτισης, τεχνογνωσίας και πόρων στις δημοτικές αρχές – για να κάνουν επιτέλους καλά τη δουλειά τους.
• Θέσπιση μηχανισμού ελέγχου και παρακολούθησης – διότι το μεγάλο πρόβλημα στην Ελλάδα ακούει στο όνομα ‘διαφθορά’.  
• Εκτεταμένες δράσεις ενημέρωσης – για να γίνουν οι πολίτες συμμέτοχοι.

Η καύση απορριμμάτων είναι ασύμβατη με τους στόχους μείωσης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου για την καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης και προκαλεί την έκλυση τοξικών αέριων ρύπων, όπως πχ. διοξίνες, πτητικά βαρέα μέταλλα, ακόμα και υπερφθοριωμένα χημικά. Έχει εκτιμηθεί πως η ανακύκλωση φέρνει καθαρά κλιματικά οφέλη σε σχέση με την καύση της τάξης των 0,75 τόνων CO₂ ανά τόνο αποβλήτων. Δηλαδή αν η καύση ενός τόνου αποβλήτων οδηγεί στην έκλυση ενός τόνου CO₂, η ανακύκλωση οδηγεί στην έκλυση 0,25 τόνων CO₂.

Η καύση των απορριμμάτων καταστρέφει οριστικά τους πόρους και σταματά την κυκλική αξιοποίησή τους. Δίνει το λάθος στίγμα σε όλους τους συμβαλλόμενους στη διαχείριση των αποβλήτων και συντελεί στην παγίδευση (lock-in) σε ένα αναποτελεσματικό μοντέλο που προκαλεί ανεπανόρθωτη ζημιά στην πρόληψη και στην ανακύκλωση, τη στιγμή που η κυκλική οικονομία προβλέπει την ακριβώς αντίθετη πορεία.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει καλέσει τα κράτη μέλη, όπως η Ελλάδα, να μην επενδύσουν στην καύση, αλλά στην ανάπτυξη συστημάτων στα ανώτερα στάδια της ιεραρχίας. Η Κομισιόν θεωρεί, στο πλαίσιο του ταμείου ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, πως οποιοσδήποτε νέος αποτεφρωτήρας έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της μη-πρόκλησης σημαντικής βλάβης.

Η κατασκευή και λειτουργία μιας μονάδας καύσης είναι μια ιδιαίτερα ακριβή υπόθεση. Οι επενδύσεις αυτού του είδους όχι μόνο δεν πρόκειται να λάβουν ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, αλλά επιπρόσθετα οι μονάδες καύσης αναμένεται να ενσωματωθούν στο σύστημα εμπορίας ρύπων της ΕΕ (EU ETS), πράγμα που σημαίνει ότι το κόστος που θα επωμιστούν οι δήμοι και οι πολίτες θα είναι ακόμα μεγαλύτερο.