Δημοσιεύτηκε στις December, 14 2020
Ο πλανήτης σε κρίση, οι επιλογές μας υπό αμφισβήτηση
Σε παγκόσμιο επίπεδο, βλέπουμε πλέον μεγαπυρκαγιές σε διάφορα μέρη του πλανήτη (Αυστραλία, Αφρική, Καλιφόρνια). Μάλιστα, το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται με μεγάλη ένταση και σε περιοχές που φάνταζε απίθανο πριν από μερικά χρόνια, όπως για παράδειγμα στη Σιβηρία. Την ίδια στιγμή, κυκλώνες σαρώνουν τη Μεσόγειο (medicanes) προκαλώντας καταστροφές στις ακτές της Ισπανίας και βυθίζοντας το δέλτα του ποταμού Έβρου, οι εκτεταμένες ανομβρίες στη Ν. Αφρική είχαν ως αποτέλεσμα τη μεγάλη κρίση νερού στο Κέιπ Τάουν, ενώ είναι καλά τεκμηριωμένη η αύξηση της θερμοκρασίας σε παγκόσμια κλίμακα. Ακραία γεγονότα συμβαίνουν και στην Ελλάδα. Οι πρόσφατες πλημμύρες στη Θεσσαλία, την Κρήτη και την Εύβοια ή τη Μάνδρα, τη Χαλκιδική και τα Χανιά τα προηγούμενα χρόνια, οι φωτιές στο Μάτι κ.α. Όλα δείχνουν ότι έχουμε μπει προ πολλού σε μια περίοδο όπου το κλίμα μεταβάλλεται με ταχύτερους ρυθμούς και οι κοινωνίες μας είναι ιδιαίτερα ευάλωτες σε αυτές τις αλλαγές.
Η ανθρώπινη δραστηριότητα αφήνει τα «σημάδια» της στον πλανήτη και φαίνεται να συνδέεται με την ταχύτερη μεταβολή του κλίματος. Τα έντονα καιρικά φαινόμενα όμως, πάνω από όλα αναδεικνύουν την υποβάθμιση του περιβάλλοντος και τον κάκιστο σχεδιασμό, και εν τέλει την αδυναμία των υποδομών να τα διαχειριστούν. Εκεί θα πρέπει κυρίως να αναζητήσουμε την ευθύνη για τις τεράστιες καταστροφές και τις απώλειες σε ανθρώπινες ζωές.
Η αλόγιστη χρήση των φυσικών πόρων, έχει προκαλέσει εκτεταμένη υποβάθμιση των φυσικών οικοσυστημάτων και μειώνει την ανθεκτικότητά τους στις επιπτώσεις των κλιματικών φαινομένων. Έχουμε δομήσει την παράκτια ζώνη, αποξηραίνοντας υγρότοπους, μπαζώνοντας εκβολές των ποταμών και καταστρέφοντας τα αμμοθινικά συστήματα που δρουν ως ασπίδα προστασίας απέναντι στα καιρικά φαινόμενα, αφήνοντας παράλληλα εκτεθειμένες τις παραλίες μας στη διάβρωση. Έχουμε στραγγαλίσει τις κοίτες των ποταμών και τα έχουμε ευθυγραμμίσει, υπογειοποιήσει και μπαζώσει, αποκόπτοντάς τα από τις πλημμυρικές περιοχές, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουμε σε μόνιμη βάση καταστροφικές πλημμύρες. Έχουμε χτίσει τους οικισμούς μας μέσα στο δάσος, είτε αυθαίρετα είτε με «νόμιμο» τρόπο, αυξάνοντας τους κινδύνους απένταντι στις πυρκαγιές. Ακόμα και οι πόλεις μας έχουν αναπτυχθεί με τον χειρότερο δυνατό τρόπο, υπηρετώντας την ανάγκη μας για απόκτηση του μέγιστου ζωτικού χώρου, και όχι με σεβασμό στα φυσικά στοιχεία που συνέθεταν το τοπίο πριν το χτίσιμό τους.
Ο κακός σχεδιασμός των υποδομών έχει ως τραγικό αποτέλεσμα ανθρώπινες απώλειες, καθώς και ένα τεράστιο κόστος για τις κοινωνίες και την οικονομία τους. Μόνο την τελευταία δεκαετία, οι πλημμύρες στην Ελλάδα έχουν κοστίσει 3 δισ. ευρώ, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του WWF Ελλάς για την πράσινη ανάκαμψη. Όλα τα στοιχεία που έχουμε, δείχνουν ότι τα καταστροφικά φαινόμενα θα συνεχίσουν με ακόμα μεγαλύτερη ένταση. Η μόνη λύση είναι να προσαρμοστούμε. Και για να γίνει αυτό, θα πρέπει να στραφούμε σε λιγότερο συμβατικές λύσεις που να βασίζονται στην ίδια τη φύση.
Η φύση ως λύση
Δεκαετίες, όσοι ασχολούνται με τις περιβαλλοντικές επιστήμες προσπαθούν να πείσουν ότι η φύση δεν είναι εχθρός που πρέπει να περιοριστεί, αλλά σύμμαχος στην προσπάθειά μας να προστατευτούμε από τα φυσικά φαινόμενα, να βελτιώσουμε τις συνθήκες ζωής μας και να αναστρέψουμε την απώλεια βιοποικιλότητας. Τα τελευταία χρόνια, υπό την απειλή της κλιματικής μεταβολής αλλά και άλλων κοινωνικών προκλήσεων, έχει προταθεί μια ενοποιημένη θεώρηση όσων γνωρίζαμε ήδη: η φύση μπορεί να προσφέρει τις απαντήσεις που ζητάμε. Οι λύσεις που βασίζονται στη φύση και τις φυσικές διεργασίες (ο αγγλικός όρος είναι Nature-based Solutions – NbS) αν και όχι πανάκεια, έχει γίνει ευρέως αποδεκτό ότι μπορούν να συνεισφέρουν σημαντικά στην προσαρμογή των κοινωνιών και τον μετριασμό των επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών.
Σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN), οι «λύσεις μέσω της φύσης προάγουν δράσεις για την προστασία, τη βιώσιμη διαχείριση και την αποκατάσταση φυσικών ή τροποποιημένων οικοσυστημάτων, ώστε να αντιμετωπιστούν οι κοινωνικές προκλήσεις αποτελεσματικά, παρέχοντας ταυτόχρονα οφέλη για τον άνθρωπο και τη βιοποικιλότητα».
Τι μπορεί να σημαίνει όμως αυτή η μεγαλύτερη εμπιστοσύνη μας στις φυσικές διεργασίες; Σήμερα, σε περιοχές που αντιμετωπίζουν προβλήματα πλημμυρών, οι λύσεις που προωθούνται είναι αυστηρά τεχνικής φύσης: κατασκευάζουμε ψηλότερα αναχώματα, απογυμνώνουμε τις κοίτες των ποταμών από τη βλάστηση ώστε να «ρέει το ποτάμι ανεμπόδιστα», κατασκευάζουμε φράγματα για να συγκρατούν το νερό. Οι προτάσεις αυτές όμως δεν λύνουν το πρόβλημα, απλά το μετατοπίζουν χρονικά για το άμεσο ή μεσοπρόθεσμο μέλλον. Αν μάλιστα σε αυτά προστεθούν και οι συσσωρευμένες κακές πρακτικές του παρελθόντος (π.χ. δόμηση δίπλα σε ρέματα, μετατροπή πλημμυρικών εκτάσεων σε καλλιέργειες, ανακατεύθυνση της κοίτης ποταμών με ταυτόχρονη απώλεια των μαιανδρισμών, κ.α.) τότε καταλήγουμε σε καταστροφές όπως σε Θεσσαλία και Εύβοια.
Μια προσέγγιση στηριζόμενη στη φύση, θα προωθούσε τις ακόλουθες εναλλακτικές (ενδεικτικά):
- απομάκρυνση όλων των αυθαίρετων, «νόμιμων» ή παράνομων κατασκευών από τις κοίτες και αποκατάσταση και προστασία της παρόχθιας βλάστησης
- αποκατάσταση πλημμυρικών εκτάσεων, μαιάνδρων και υγρότοπων ώστε να δοθεί ο χώρος να εκτονώνονται τα φαινόμενα,
- προστασία και ορθή διαχείριση των δασικών εκτάσεων ώστε να συγκρατούν τα νερά και να μετριάζουν τις πλημμύρες αλλά και να μειώνεται η ένταση των δασικών πυρκαγιών
- προστασία και αποκατάσταση των παράκτιων οικοσυστημάτων (αμμοθίνες, παράκτιοι υγρότοποι, ποσειδωνίες, εκβολές ποταμών) ώστε να δρουν ως «μαξιλάρι» ασφαλείας απέναντι στους μεσογειακούς κυκλώνες αλλά και την παράκτια διάβρωση,
- στον αστικό χώρο, αποκατάσταση των ποταμών και ρεμάτων και αύξηση των χώρων πρασίνου ώστε να αντιμετωπίζονται οι πλημμύρες αλλά και η αστική θερμική νησίδα (η υψηλότερη θερμοκρασία των πόλεων σε σύγκριση με τα προάστια).
Οι παραπάνω προτάσεις αποτελούν διαχρονικά αιτήματα των επιστημόνων, των περιβαλλοντικών οργανώσεων αλλά και των ενεργών πολιτών, ωστόσο φαίνεται ότι πλέον υπάρχει και η πολιτική υποστήριξη για να αρχίσουν να προωθούνται.
Όλα συγκλίνουν προς το ίδιο σημείο
Για την προώθηση βιώσιμων πρακτικών, είναι απόλυτη ανάγκη να υπάρξει παράλληλη υιοθέτησή τους σε διεθνείς και εθνικές πολιτικές και συμφωνίες. Τα τελευταία χρόνια, είναι ξεκάθαρη η στροφή προς αυτή την κατεύθυνση.
Η επόμενη δεκαετία (2021-2030) έχει ανακηρυχθεί από τα Ηνωμένα Έθνη ως «Δεκαετία αποκατάστασης των οικοσυστημάτων» σε μια προσπάθεια να σταματήσει η υποβάθμιση της φύσης. Επίσης, οι στόχοι που έχουν θέσει τα ΗΕ για τη βιώσιμη ανάπτυξη (SDGs) είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με την ιδέα της προστασίας, αποκατάστασης και προώθησης της βιώσιμης διαχείρισης των οικοσυστημάτων.
Οι λύσεις που βασίζονται στη φύση μπορεί να μην αναφέρονται άμεσα στη συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα, ωστόσο γίνονται έμμεσες αναφορές στα οικοσυστήματα, τους φυσικούς πόρους και τα δάση, υποδηλώνοντας την ανάγκη για καλύτερη διαχείριση και προστασία των φυσικών οικοσυστημάτων. Επιπλέον, το γεγονός ότι ήδη 130 κράτη κάνουν αναφορά σε λύσεις μέσω της φύσης στις εθνικές συνεισφορές τους για την επίτευξη των στόχων της συμφωνίας του Παρισιού (Nationally Determined Contributions), σημαίνει ότι υπάρχει συναίνεση για τον ρόλο της φύσης στην επίτευξη των στόχων της κλιματικής αλλαγής.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι λύσεις μέσω της φύσης και των φυσικών διεργασιών (NbS) περιέχονται στην πολιτική που χαράσσεται για τα επόμενα χρόνια. Τα NbS αναφέρονται στη νέα πράσινη συμφωνία, ενώ η στρατηγική της ΕΕ για τη βιοποικιλότητα αναφέρει, μεταξύ άλλων, την αποκατάσταση 25.000 χιλιομέτρων ευρωπαϊκών ποταμών και την φύτευση τουλάχιστον 3 δισ. δέντρων μέχρι το 2030, ενώ εστιάζει στα NbS σημειώνοντας ότι από το 25% του προϋπολογισμού της ΕΕ που θα πάει σε δράσεις για το κλίμα, ένα σημαντικό ποσοστό θα επενδυθεί για την προστασία της βιοποικιλότητας και λύσεις που βασίζονται στη φύση. Επιπλέον, ο πρόσφατα προτεινόμενος ευρωπαϊκός νόμος για το κλίμα στοχεύει σε κλιματική ουδετερότητα μέχρι το 2050, ενώ προβλέπει μείωση 60% στις εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα μέχρι το 2030. Για την επίτευξη των στόχων αυτών, είναι προφανές ότι θα απαιτηθεί και η συμβολή λύσεων που στηρίζονται στις φυσικές διεργασίες.
Ενώ προετοιμάζεται ένας φιλόδοξος κλιματικός νόμος για την ΕΕ, 15 ευρωπαϊκά κράτη έχουν ήδη υιοθετήσει εθνικούς κλιματικούς νόμους και 7 κράτη βρίσκονται σε φάση προετοιμασίας. Στην Ελλάδα, μια σημαντική πρωτοβουλία από το WWF Ελλάς και το Vouliwatch καλεί πολίτες και οικονομικούς, κοινωνικούς και επιστημονικούς φορείς να συμμετέχουν ενεργά στη συνδιαμόρφωση πρότασης κλιματικού νόμου, που θα στηρίζεται σε στέρεη επιστημονική βάση. Με αυτή την πρωτοβουλία, είναι μοναδική ευκαιρία να ενσωματωθούν στο τελικό κείμενο λύσεις που βασίζονται στη φύση με στόχο τον μετριασμό των επιπτώσεων της μεταβολής του κλίματος και την προσαρμογή απέναντι στις φυσικές καταστροφές.
Ο πλανήτης είναι σε κρίση και υπεύθυνες για αυτό είναι οι επιλογές μας. Αν δεν αναλάβουμε δράση άμεσα, αποκαθιστώντας τα φυσικά οικοσυστήματα ώστε να λάβουμε τα οφέλη που θα μας επιστρέψουν, τότε το κόστος θα είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό που ήδη έχουμε αντιμετωπίσει. Η επιστήμη έχει δείξει τον τρόπο. Ο πολιτικός σχεδιασμός, έστω και αργά, δείχνει ότι κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση. Πλέον μένει να μετουσιωθούν αυτά σε βιώσιμες λύσεις, οι οποίες να βασίζονται στη φύση και τις φυσικές διεργασίες!
Θάνος Γιαννακάκης, επιστημονικός συνεργάτης του WWF Ελλάς
