Δημοσιεύτηκε στις December, 21 2020

Δεν είναι η πρώτη φορά που το Δικαστήριο της ΕΕ αποφαίνεται ότι η Ελλάδα δεν έχει συμμορφωθεί με την οδηγία για τους οικοτόπους. Έχουν προηγηθεί άλλες καταδικαστικές αποφάσεις για ανεπαρκή και ελλιπή προστασία οικοτόπων και ειδών: για τη Ζάκυνθο (2002 και 2012), τον Κυπαρισσιακό κόλπο (2016), τη λίμνη Κορώνεια (2011), και την οχιά στη Μήλο (2006). Η πρόσφατη καταδικαστική απόφαση του ΔΕΕ στην προσφυγή της Επιτροπής κατά της Ελλάδας (C-849/19), ωστόσο, αφορά το σύνολο της χώρας και όχι συγκεκριμένες περιοχές ή είδη, και αναδεικνύει τη συστηματική και ευρεία αδυναμία της Ελλάδας να προστατέψει σημαντικά και ευαίσθητα οικοσυστήματα.

Οι οδηγίες για τη φύση και το δίκτυο Natura 2000

Οι οδηγίες για τη φύση, όπως συχνά αναφέρονται μαζί η οδηγία για τους οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ) και η οδηγία για τα άγρια πουλιά (2009/147/ΕΕ), αποτελούν τα κύρια νομοθετήματα για την προστασία και διατήρηση φυσικών οικοτόπων και ειδών της άγριας χλωρίδας και πανίδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού, η οδηγία για τους οικοτόπους προβλέπει τη δημιουργία ενός συνεκτικού ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου με το όνομα “Natura 2000”. Η Ελλάδα έχει εντάξει 446 περιοχές στο δίκτυο Natura και τις έχει ενσωματώσει με νόμο στο εθνικό σύστημα προστατευόμενων περιοχών. Οι περιοχές αυτές καλύπτουν περίπου το 28% της χερσαίας και το 20% της θαλάσσιας έκτασης της χώρας.

Σε συνέχεια της ένταξης περιοχών στο δίκτυο Natura 2000, τα κράτη μέλη οφείλουν να θεσπίσουν στόχους και μέτρα διατήρησης για την προστασία οικοτόπων και ειδών εντός των ειδικών ζωνών διατήρησης, της μίας, εκ των δύο, κατηγορίας περιοχών του δικτύου. Όπως έκρινε το ΔΕΕ στην απόφασή του, η Ελλάδα παρέβη και τις δύο αυτές υποχρεώσεις καθότι δεν θεσμοθέτησε στόχους και μέτρα εντός της προβλεπόμενης προθεσμίας (δηλαδή έως το 2012), ενώ ακόμα και σήμερα δεν έχει προβεί στις ενέργειες αυτές. Η Ελλάδα ισχυρίστηκε ότι έχει λάβει κάποια προστατευτικά μέτρα για ορισμένες περιοχές, αλλά το ΔΕΕ ήταν κατηγορηματικό: τα μέτρα είναι ελλιπή, ανεπαρκή και αποσπασματικά και δεν συνάδουν με τις απαιτήσεις της οδηγίας (για τα κύρια στοιχεία της απόφασης, δείτε εδώ).

Πρωτοβουλίες για τη θέσπιση προστατευτικού καθεστώτος και η κατάσταση των περιοχών Natura σήμερα

Από τη δημιουργία του δικτύου Natura στην Ελλάδα εδώ και δύο περίπου δεκαετίες, οι ενέργειες του Υπουργείου Περιβάλλοντος (ΥΠΕΝ) είχαν αποσπασματικό χαρακτήρα χωρίς στρατηγικό σχεδιασμό και συντονισμό επιδεικνύοντας, ουσιαστικά, έλλειψη πολιτικής βούλησης για τη λήψη των απαιτούμενων μέτρων προστασίας και την αποτελεσματική θωράκιση των προστατευόμενων περιοχών του δικτύου. Κατόπιν επανειλημμένων οχλήσεων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και εν όψει της απόφασης του ΔΕΕ, το ΥΠΕΝ ανέλαβε τα τελευταία χρόνια ορισμένες πρωτοβουλίες για τη συμμόρφωση με την οδηγία για τους οικοτόπους.

Ειδικότερα, πριν από μερικούς μήνες, το ΥΠΕΝ ενέταξε τον καθορισμό των στόχων διατήρησης στο έργο LIFE-IP 4 Natura, το οποίο αποσκοπεί στην ενίσχυση της εφαρμογής των οδηγιών για τη φύση στην Ελλάδα. Η δράση αυτή αναμένεται να οδηγήσει στη θεσμοθέτηση στόχων εντός του 2021 για είδη, οικοτόπους και περιοχές για τα οποία υπάρχουν αξιόπιστα επιστημονικά στοιχεία από προηγούμενα έργα. Για τα υπόλοιπα είδη και οικοτόπους, η θεσμοθέτηση των στόχων διατήρησης προβλέπεται ότι θα γίνει το 2023 κατόπιν της ολοκλήρωσης του νέου προγράμματος επιστημονικής παρακολούθησης .

Ομοίως, η διαμόρφωση του προστατευτικού πλαισίου και η λήψη των απαραίτητων μέτρων διατήρησης για τις προστατευόμενες περιοχές έχει δρομολογηθεί μέσω ενός άλλου έργου που συντονίζει το ΥΠΕΝ για την εκπόνηση ειδικών περιβαλλοντικών μελετών που θα οδηγήσουν στην έκδοση προεδρικών διαταγμάτων και σχεδίων διαχείρισης για όλες τις περιοχές του δικτύου Natura 2000 στη χώρα. Η σημασία του έργου αυτού είναι αδιαμφισβήτητη, ωστόσο έχουν σημειωθεί σημαντικές καθυστερήσεις σε σύγκριση με το αρχικό χρονοδιάγραμμα. Η υλοποίησή του έχει συναντήσει επίσης αρκετά προβλήματα, τόσο λόγω της πολυπλοκότητας του εγχειρήματος, όσο και λόγω του πρόσφατου περιβαλλοντικού νόμου, ο οποίος επέφερε σημαντικές τροποποιήσεις στη διαδικασία θεσμοθέτησης και καθορισμού των χρήσεων και δραστηριοτήτων εντός των προστατευόμενων περιοχών. Οι καθυστερήσεις αυτές και τα προβλήματα εγείρουν σοβαρές ανησυχίες για την επίτευξη των στόχων του και για την ανταπόκριση της χώρας μας στις ενωσιακές υποχρεώσεις της για θέσπιση προστατευτικών μέτρων.

Ωστόσο, ακόμα και σε περιοχές με θεσμοθετημένο προστατευτικό καθεστώς, η ουσιαστική εφαρμογή των σχετικών μέτρων και ρυθμίσεων είναι ελλιπής και αναποτελεσματική. Μόλις πριν από λίγες ημέρες, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή απέστειλε προειδοποιητική επιστολή στη χώρα μας, στο πλαίσιο της διαδικασίας επί παραβάσει, για μη συμμόρφωση με απόφαση του ΔΕΕ από το 2016 για την προστασία της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta και ευαίσθητων οικοτόπων στην περιοχή του Κυπαρισσιακού κόλπου. Ανάλογη απόφαση για τη διερεύνηση της κατάστασης στη Ζάκυνθο σχετικά με την προστασία του είδους αυτού, και για το άνοιγμα υπόθεσης κατά της Ελλάδας, έλαβε και η Μόνιμη Επιτροπή της διεθνούς Σύμβασης της Βέρνης για την προστασία της άγριας ζωής και τους φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης. Το ΔΕΕ στην απόφασή του τόνισε ότι για τη συμμόρφωση με την οδηγία (άρθρο 6 παρ. 1) δεν αρκεί η λήψη προστατευτικών μέτρων, αλλά απαιτείται και η ουσιαστική εφαρμογή τους «μέσω πλήρων, σαφών και επακριβών μέτρων ώστε να μην καταστεί η διάταξη αυτή άνευ πρακτικής αποτελεσματικότητας».

Τέλος, αβεβαιότητα διέπει και το καθεστώς διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών εξαιτίας της ριζικής αλλαγής που επέφερε ο πρόσφατος περιβαλλοντικός νόμος στο σχήμα διακυβέρνησης, με την κατάργηση των φορέων διαχείρισης και την αντικατάστασή τους από ένα σύνθετο κεντρικό οργανισμό (Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής). Η λειτουργία των φορέων διαχείρισης χωρίς ουσιαστική στήριξη από το ΥΠΕΝ κατά τη μεταβατική περίοδο, αλλά και το χρονικό διάστημα που απαιτείται για να λειτουργήσει το νέο αυτό σχήμα, εγείρουν σοβαρές ανησυχίες για τη διαχείριση και προστασία ευαίσθητων οικοτόπων και ειδών.

Τι πρέπει να κάνει το ΥΠΕΝ

Τα θέματα αυτά και τις ανησυχίες τους για τις προστατευόμενες περιοχές εξέφρασαν οι περιβαλλοντικές οργανώσεις στον Υπουργό Περιβάλλοντος σε πρόσφατη συνάντησή τους. Το ΥΠΕΝ θα πρέπει να θέσει ως προτεραιότητα την απρόσκοπτη υλοποίηση των προαναφερθέντων έργων εντός σαφούς χρονοδιαγράμματος και με τον βέλτιστο δυνατό επιστημονικό τρόπο, καθώς και την άμεση θεσμοθέτηση των απαιτούμενων νομοθετημάτων για την προστασία των περιοχών του δικτύου Natura 2000 μετά από ευρεία και ουσιαστική διαβούλευση. Οι διαδικασίες αυτές είναι πράγματι σύνθετες και απαιτούν μεγάλο όγκο εργασίας, αλλά αυτό δεν μπορεί να προβληθεί ως δικαιολογία για μη συμμόρφωση με την οδηγία, όπως έκρινε το ΔΕΕ απορρίπτοντας τον σχετικό ισχυρισμό της Ελλάδας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα παρακολουθεί τις ενέργειες της Ελλάδας για τη συμμόρφωσή της με την απόφαση του ΔΕΕ, και σε περίπτωση που διαπιστώσει ότι αυτές είναι ανεπαρκείς, έχει τη δυνατότητα να προσφύγει εκ νέου στο Δικαστήριο, αυτή τη φορά αιτούμενη την επιβολή προστίμου.

Τέλος, το Υπουργείο θα πρέπει να διασφαλίσει την αποτελεσματική εφαρμογή των προστατευτικών μέτρων, την ουσιαστική χρηματοδότησή τους και την έμπρακτη ενίσχυση του σχήματος διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών, τα οποία αποτελούν κομβικά στοιχεία για την επίτευξη των στόχων των οδηγιών για τη φύση.

Οι οδηγίες για τη φύση κομβικό εργαλείο για την προστασία της πολύτιμης ελληνικής βιοποικιλότητας

Οι ευρωπαϊκές οδηγίες για τη φύση αποτελούν τα σημαντικότερα νομοθετήματα για την προστασία της βιοποικιλότητας στην Ευρώπη και στη χώρα μας. Όπως έχει καταδείξει έντονα η παρούσα πανδημία, η προστασία της φύσης και η υγεία των οικοσυστημάτων αποτελούν προϋπόθεση για την υγεία και την ευημερία όλων μας. Για μια χώρα με πλούσια βιοποικιλότητα όπως η Ελλάδα, η προστασία της φύσης αποτελεί επίσης κρίσιμο στοιχείο για τη βιώσιμη ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών και της χώρας εν γένει. Η Ελλάδα έχει επιδείξει, έως σήμερα, αναποφασιστικότητα και ανετοιμότητα να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της για την προστασία σημαντικών οικοτόπων και ειδών. Η απόφαση του ΔΕΕ δείχνει σαφώς ότι δεν υπάρχει πλέον περιθώριο για καθυστερήσεις και ολιγωρία. Η χώρα μας θα πρέπει να λάβει άμεσα τα απαιτούμενα μέτρα για την αποτελεσματική θωράκιση και προστασία της πολύτιμης ελληνικής φύσης.

Σοφία Κόπελα, Υπεύθυνη πολιτικής για το φυσικό περιβάλλον

Γιώργος Μελισσουργός, Υπεύθυνος προγράμματος LIFE-IP 4 Natura από πλευράς WWF Ελλάς